ادبیات و معماری(فضا)
|
ادبیات و معماری روح الله نیاخلیلی
|
- مقدمه :
معماری
سنتی ایران دارای مفاهیم و معانی خاص به خود است . به گونه ای که اینجانب
معتقد می باشم حتی کوچکترین جزء شکل دهنده ، در یک اثر معماری دارای
مفهوم و معنی خاص به خود است . از اینجا بود که تصمیم گرفتم معانی را در
معماری ایرانی درک نمایم . زیرا به نظر بنده دلیل ضعف ما در سده های اخیر ،
معلولی بوده ناشی از فراموشی مفاهیم ، معانی و هر آنچه که گذشتگان ما
برای ما به ارث نهاده اند . و در نهایت استفادۀ فکر نشده و لجام گسیخته از
فرهنگ معماری غربی .
در راه شناخت معماری کتب زیادی را مورد
مطالعه قرار داده ام . ولی بی شک آثار استاد دکتر محد منصور فلامکی بیش از
سایر کتب چراغ راه من در شناخت مفاهیم و معانی در معماری بوده است . در
نظر ایشان ژرف نگری در ادبیات ایران پایۀ درک مفاهیم و معانی در معماری
ایران است . بنابراین در توضیح بعضی از بخشها وهمچنین برخی از تعاریف ،
عیناً از متن کتابهای استاد استفاده شده است . زیرا می توان این تعاریف را
به عنوان یک سند معتبر به حساب آورد و نیز با بضاعت کمی که دارم نتوانستم
کلامی رساتر و گویا تر از آن را پیدا کنم .
متن پیش روی شما که
در قالب تحقیقی برای درس انسان ، طبیعت و معماری آماده شده است ، قصد دارد
به رابطه میان ادبیات و معماری پرداخته تا از این میان تفاوتها ، شباهتها
و تأثیرات این دو بر یکدیگر را استخراج نماید . برای این منظور متن به
چند بخش کلی تقسیم شده است . بخش اول به شباهتها و روابط محسوس میان این
دو می پردازد و در پایان با یک نتیجه گیری زمینه را برای آغاز مطالعه و
تحقیق در بخش دوم که روابط معنایی این دو را مورد بررسی قرار خواهد داد
فراهم می سازد . به فراخور نتایج به دست آمده در بخش دوم بخشهای بعدی نیز
مورد توجه قرار خواهند گرفت .
در پایان لازم است از تمام کسانی که
بنده را در راستای پیدا کردن مسیر این تحقیق یاری نمودند علی الخصوص
استاد عزیزم جناب آقای مهندس نقی زاده که با صبر و حوصله خود زمینه انجام
این کار را فراهم آوردند ، همینطور دوستان عزیز و فرهیخته ام آقایان مهدی
شریفی ، روح الله دره شیری و امیر نام آور که حق استادی بر گردن بنده
دارند و در این روند ، ضعفهایم را در درک مفاهیم ادبی جبران نموده اند و
در بسیاری از موراد با راهنماییهای خود مسیر را برایم مشخص نموده اند .
همچنین اساتید عزیزم آقایان ثبوتی و ناصر المعمار نیز تشکر و قدر دانی
نمایم و امیدوارم در ادامه کار نیز از راهنماییهای این عزیزان بهره مند
گردم .
( 1 ) بخش اول :
شباهتهای محسوس
( 1 . 1 ) گفتار اول :
فضا
فضا چیست ؟
درشعر و معماری چه تعریفی دارد ؟
چه روابطی را می توان بین فضای شعر و معماری بر قرار نمود ؟
( 1 . 1 . 1 ) پیش در آمد :
تعریف ما از فضا چیست ؟ آیا فضا جایی نیست که در آن زندگی می کنیم یا جایی که در خیال خود می پرورانیم ؟
فضا
خیال و خیال فضا است . هر چیزی که انسان به آن فکر می کند و یا در خیال
خود می پروراند دارای فضایی است . فضا وجود مادی ندارد ولی این قابلیت را
دارد که در وجود خود عناصری مادی و یا معنوی را جای دهد . انسان تنها زمانی
قادر است حالتی خاص، مثلاً ناراحتی یا خوشحالی را به فردی دیگر منتقل
نماید که فضایی غمگین یا شاد ایجاد کرده باشد و این فضا نیز توسط دیگران
قابل درک باشد .
باید نکته ای را در اینجا ذکر نمود : « فضا جایی
نیست که اشیاء در آن حضور پیدا می کنند بلکه وسیله ای است که به واسطۀ ذات
خود زمینه حضور اشیاء را در خود فراهم می سازد . » برای درک این مفهوم
کافی است به این نکته توجه داشته باشیم که فضا عنصری غیر مادی است ولی
دارای ذاتی خاص ، که می تواند اشیاء را در خود جای دهد . یا می توان به
این صورت گفت که این اشیاء نیستند که فضایی را شکل می دهند ، بلکه این ذات
فضاست که اشیائی خاص را در خود جای می دهد و به آنها شکل و شمایلی خاص می
بخشد .
حال می خواهیم از تعاریف و توضیحات فوق استفاده نماییم و
به تعریفی از فضا در شعر و معماری برسیم تا بتوانیم از پس آن شباهتها و
تفاوتهای این دو را بررسی کنیم .
( 2 . 1 . 1 ) شعر و فضای آن :
در
پیش در آمد این گفتار ذکر کردیم می توان فضا رابه عنوان وسیله ای در نظر
گرفت تا انسانها از طریق آن عواطف ، احساسات ، تفکرات و ا ندیشه های خود
را به دیگران منتقل نمایند . تا انسانی نتواند فضای ذهن خود را که در قالب
تفکر یا احساسی خاص به وجود آمده است به تصویر بکشد هیچ فرد دیگری نمی
تواند آن را درک نماید . تمامی هنرها وجود خود را از طریق ایجاد فضا به دست
آورده اند . فضایی که هنرمندی با نگرشی خاص نسبت به دنیای پیرامون خود آن
را خلق کرده است .
شاعر کیست و شعر چیست ؟ شاعر هم فردی مثل سایر
انسانهاست . او در زندگی خود به نگرشی خاص می رسد . او می خواهد سایرین
را از این نگرش آگاه کند بنابران نیاز دارد تا فضایی را ایجاد نماید .
شعر ، فضای اوست . و شعر در خود کلماتی منظوم ، دارای وزن و ریتم را جای داده است .
****
فرو داشت دست از کمربند اوی
تهمتن چنان خیره مانده بدوی
دو شیر اوژن از جنگ سیر آمدند
تبه گشته و خسته و دیر آمدند
دگر باره سهراب گرز گران
ز زین برکشید بیفشرد ران
بزد گرز و آورد کتفش به درد
بپیچید و درد از دلیری بخورد
بخندید سهراب گفت ای سوار
بزخم دلیران نهی پایدار
****
شعری
که در بالا آورده شد گوشه ای از نبرد رستم و سهراب در شاهنامه فردوسی بود
. هدف فردوسی ایجاد فضایی بوده که نحوۀ نبرد این دو را به تصویر بکشد .
فضایی که او در خیالش به آن شکل داده به گونه ای بسیار زیبا در شعرش به
تصویر در آمده است . کلمات در شعر او به واسطه فضایی که در ذهن او بوده است
به این شکل آمده اند . و این دقیقاً همان نکته ای است که در پیش درآمد
این گفتار ذکر کردیم . این کلمات نیستند که فضای شعر فردوسی را بوجود
آورده اند بلکه این فضای شعر اوست که کلماتی اینچنین را طلب می کند .
تمامی
شعرا شعر می گویند و نگرش خاص خود را از طریق فضای شعر خود به دیگران
منتقل می نمایند . و چون انسانها دارای قالبهای فکری مختلف می باشند هر
کدام نگرشی خاص به خود را دارند . نتیجۀ این امر ایجاد زبانهای گوناگون در
شعر است که هر کدام تنها مختص به یک فرد می باشد و به راحتی می توان آنها
را از هم تمیز داد.
به نام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه بر نگذرد
****
بشنو از نی چون حکایت می کند
و ز جدایی ها شکایت می کند
****
الا یا ایها الساقی ادر کأساً و ناولها
که عشق آسان نمود اول ولی افتاده مشکلها
****
اهل کاشانم .
روزگارم بد نیست .
تکه نانی دارم ، خرده هوشی ، سر سوزن ذوقی .
****
در
مورد شعر هر شاعر می توان گفت ، فضایی خاص به خود را برای مخاطب پدید می
آورد . فضایی که زمینه بروزش را در ذهن مخاطب و به شکل خیالی در خاطر وی
به دست می آورد . در اصل فضای شاعر به شکل خیال برای مخاطب قابل درک است و
مخاطب نمی تواند آن را به صورت بصری درک کند .
البته درک فضای
مورد نظر تمامی شعرا به راحتی برای تمامی افراد میسر نیست . زیرا همانطور
که ذکر شد فضای شاعر به شکل خیال در ذهن مخاطب بروز می کند . و مخاطبی که
شعری را می خواند دارای سطحی خاص از اطلاعات و دانش می باشد ، در اینجا
این احتمال وجود دارد خیال وارد شده در مخاطب سطحی یا عمقی باشد ، که در
هر صورت ممکن است با فضای مورد نظر شاعر در شعرش تفاوت داشته باشد .
****
آنکس که به دست جام دارد
سلطانی جم مدام دارد
آبی که خضر حیات از او یافت
در میکده جو که جام دارد
****
( 3 . 1 . 1 ) فضا در معماری :
فضای
معماری نیز به وجود آمده است ؛ تا علایقی خاص ، احساساتی ناب و تفکری
برتر را به تصویر بکشد . فضای معماری فضایی کالبدی است که به صورت بصری
قابل درک می باشد . گرچه همیشه این امکان وجود دارد یا شاید هدف برخی از
فضاها در معماری اینچنین بوده است ؛ که فکر را به سویی خاص و به فضای
خیالی دیگری معطوف نمایند . نظیر آنچه که در باغ ایرانی مشاهده می کنیم که
هدف آن فرار از فشارها و روزمرگیها و سوق دادن فرد به سوی زیبایی های
طبیعت و در نهایت به تصویر کشیدن بهشت بوده است .
معماری یعنی خلق و
ساماندهی فضاها ، فضاهایی که ممکن است هر کدام القا کننده حالتی خاص در
مخاطب خود باشند . منتهی مسئله ای که در مورد درک از فضاهای معماری مهم می
نماید این نکته می باشد که بیشترین درک از فضای معماری به وسیله چشم صورت
می گیرد البته نقش سایر حواس هم در درک برخی از فضاها اهمیت دارد .
معمار
یک بنا ایده ای خاص را در سر می پروراند و برای اینکه بتواند این ایده را
به تصویر بکشد نیاز به خلق فضا دارد . و این فضای اوست که تعیین می کند
کدام دیوار از چه نوع مصالحی و به چه رنگی در کجای فضای او ظاهر شود .
شاید خیلی از مردم به غلط این برداشت را داشته باشند فضای معماری را دیوار
ها ، ستونها و سقفهایی که محصورش کرده اند به وجود آورده است . در صورتی
که این برداشت نسبت به فضای معماری کاملاً غلط می باشد چون همانطور که در
پیش درآمد ذکر شد این ماهیت فضاست که تعیین می کند کدامین عنصر در کجا
قرار گیرد .
معمار می خواهد فضایی خاص را با هدفی خاص خلق کند ؛
مثلا در مساجد ، او فضایی را شکل می دهد که احساس تقدس ، توحید و هرآنچه
که انسان را به خالق خود نزدیک تر می کند در ذهن مخاطب رسوخ کند . نظیر
مسجد شیخ لطف الله درمیدان نقش جهان اصفهان که حتی فردی مسیحی نیز آنجا
احساس تقدس و سبکی روح می کند و این امر به دلیل فضای خاص خلق شده در آن
مسجد است .
آنچه که می توان در مورد فضای معماری به اختصار بیان نمود به شرح زیر می باشد :
- فضای معماری فضایی کالبدی است و از طریق بصری درک می شود
-
فضای معماری هدفی خاص را دنبال می کند که القاء هدف آن در تمام افراد
جامعه و در سطوح فکری مختلف تقریباً یکسان می باشد . ( نظیر مسجد شیخ لطف
الله )
- فضای معماری دارای روح است و در ذهن انسان رسوخ می کند و خیالاتی خاص را پدید می آورد .
( 4 . 1 . 1 ) دیباچه :
فرازهای پیشین گوشه ای بود از آنچه که شعر و معماری خود را به وسیله آن معرفی می نمایند و آن چیزی جز فضا نیست ؛ چون همانطور که ذکر شد هر تفکر ، خیال و اندیشه ای برای اینکه خود را معرفی نماید نیاز به خلق فضا دارد و این اولین تشابه معماری و شعر است . البته فضایی که شعر خلق می کند با فضای معماری تفاوت دارد زیرا فضای معماری فضایی مادی است و لی فضای شعر فضایی معنوی می باشد که در خیال شکل می گیرد .
فضای شعر تنها زمانی قابل درک است که فردی شعری را بخواند و این امر به فرد بستگی دارد ، یعنی فرد آزاد است که شعری را بخواند یا نخواند . ولی همین فرد هنگامی که از خیابان یا کوچه ای عبور می کند بناهای مختلفی را می بیند ؛ که هریک باهم و در تقابل بایکدیگر نیز فضاهایی را ایجاد نموده اند . در اصل فرد خواسته یا ناخواسته ناچار به درک فضاهایی است که توسط معماران به وجود آمده است . و لی در مورد شعر این طور نیست او تنها زمانی فضای یک شاعر را درک می کند که خود بخواهد و اشعار او را بخواند .
شعری که شاعر می گوید ممکن است دو پهلو باشد و معانی مختلفی از آن درک شود . این مسئله مستقیماً به سطح فکری و اندیشه ای مخاطب مربوط می شود که در سطح آگاهیهای خود چه برداشتی از شعر شاعری خاص دارد . ولی در معماری به این شکل نیست درک از فضاها در غالب موارد بین تمامی سطوح فکری و اندیشه ای فقط یکی می باشد . نظیر احساس سبکی که در مسجد شیخ لطف الله برای هر ناظری پیش می آید .
آنچه که در این گفتار ذکر شد هدفی خاص را دنبال می کند . حال که ما می دانیم تمامی هنرها و از آن میان شعر و معماری وجود خود را مدیون خلق و درک فضا هستند ؛ و خلق و درک هر فصا نیازمند ابزارهایی خاص به خود است بنابراین گفتار های بعدی حول رابطه ها و تشابهات ادبیات و معماری در این زمینه خواهد بود .
